Ngày nhỏ, anh Hiếu là thần tượng của tôi. Anh chống sào nhảy qua những hố cát lớn ngoài bến sông Hồng như Tarzan, tôi cũng bắt chước, một lần bị trẹo chân.Về nhà anh bị bố dần cho một trận. 

Anh nhảy xuống bơi qua sông, tôi cũng nhảy theo. Sức yếu nên tôi bị sóng cuốn xuống gầm bè nứa dài ngoẵng, may có một đụn cỏ đáy sông cứu thoát.

Anh khoái làm cái việc “dị hóa” ngoài đồng, hương lúa thơm ngào ngạt. Tôi cũng sung sướng làm theo, có lẽ đó là một khám phá lãng mạn nhất thuở ấu thơ anh tặng tôi.

Vậy mà khi anh theo nghề hát, nổi tiếng khắp miền Bắc, bảo tôi đừng học sáng tác, theo anh đi hát dễ nổi tiếng hơn thì tôi lại không theo anh. Ðó là lần đầu tiên tôi chống lại anh, ngọn núi sừng sững chắn ngang con đường đời của tôi. 

NSND Trần Hiếu và con gái - ca sĩ Trần Thu Hà cùng song ca bài Bình yên của Quốc Bảo - Ảnh: T.T.D.

Có một thời như thế

Anh và chị Thúy Huyền ngày mới cưới sống mơ mộng như cặp tình nhân thường thấy trên phim Liên Xô ngày đó. Về nhà, cứ lên cầu thang là ô ố luyện thanh rất hồn nhiên.

Hàng xóm phàn nàn, mẹ mắng, thế là anh chị vào sống trong khu tập thể trường nhạc. Anh Trần Hiếu, chị Thúy Huyền và anh Quý Dương là những người thầy dạy hát đầu tiên của Nhạc viện Hà Nội, ngày ấy gọi là Trường nhạc Ô Chợ Dừa.

Nơi đây là cái nôi của bao nhiêu ca nhạc sĩ tài danh ngày đó, mà bây giờ ít người vượt qua được giá trị nghệ thuật của họ.

Nói chính xác hơn, thế hệ chúng tôi ngưỡng mộ họ một cách thành kính, khác với cách khán giả bây giờ hâm mộ ca sĩ thời thượng.

Nhưng giọng anh Hiếu không dễ chấp nhận bằng giọng anh Quý Dương. Trời cho anh Dương một vẻ đàn ông quý tộc sang trọng và một giọng hát ngọt ngào quyến rũ bao nhiêu, thì lại cho anh tôi một chất giọng trầm thô (mà chỉ người trong nghề mới biết là quý hiếm) và một vẻ ngoài giống võ sĩ hơn là ca sĩ.

Thế mà hai anh ấy thay nhau cháy sáng sân khấu ngày đó, mỗi người một vẻ và hình như họ thân nhau lắm.

Tôi nhớ không lầm thì lứa ca sĩ mang hơi thở nền thanh nhạc hiện đại ở Việt Nam hồi đó, ngoài bậc thầy lớn tuổi đời và tuổi nghề như Quốc Hương, Mai Khanh là đến hai chàng ca sĩ học trong nước, trẻ trung, sáng tạo và đầy tâm hồn: Quý Dương - Trần Hiếu.

Tiếp theo là một loạt ca sĩ học từ các nước trở về ồ ạt, gây náo động nhà hát và làn sóng phát thanh ngày đó như Trung Kiên, Quang Hưng, Lô Thanh và Gia Khánh... đều là những giọng ca đáng nể, bọn trẻ chúng tôi thi nhau tìm kiếm nơi các anh hát, mắt sáng lên hóng hớt sung sướng nuốt từng câu hát.

Các anh ấy đều là bậc trí thức trong âm nhạc, ngoài việc được chuyên gia nước ngoài đào tạo bài bản, còn là sự cố gắng tự học ghê gớm để áp dụng phương pháp hát opera vào ca khúc Việt, mày mò từng bước khi âm nhạc xứ ta còn quá thô sơ, lạc hậu.

Anh Hiếu nhà tôi giỏi bốn năm ngoại ngữ, học võ, học vẽ, học văn như điên. Thi vào đại học toàn đỗ thủ khoa, vậy mà bỏ đi theo cái nghề mẹ mắng là “xướng ca vô loài”. Sau này anh nổi tiếng, có chút tiền góp vào đỡ đần mẹ nuôi các em nhỏ, trong đó có tôi.

Mẹ đỡ hờn giận hơn, nhưng chẳng bao giờ cười. Mẹ lấy bố tôi vì bố tôi hát hay, nhảy clakette giỏi, nhưng trước hết là một nhà giáo đáng kính, một quý ông trường Tây, còn mẹ là tiểu thư con nhà giàu có tiếng Hà thành. Cái thời ấy nó vậy.

Lần đi biểu diễn mấy tháng trời ở châu Mỹ về, các em xúm đen xúm đỏ nghe anh trai kể chuyện, anh hứng lên hát mấy bài diễn thành công bên đó. Bài Con voi làm mẹ cười rung bụng.

Lần đầu tiên thằng con “xướng ca vô loài” giải được lời nguyền của mẹ, lấy làm sướng lắm, máu lên chơi luôn bài Cu ba kes linda. Các em gái trố mắt thán phục vì ông anh được Mỹ nuôi, bụng béo, mông cong, nhảy samba cực chuẩn và hát tiếng Latin thì thôi, đúng nghề của chàng. Mẹ chỉ buột miệng “cha nào con nấy” rồi ngồi khóc, các chị phải xúm vào an ủi dỗ dành.

Ba phần “ngốc” của một người dũng cảm

Có lần anh Hiếu kể bố và bác Giáp (Võ Nguyên Giáp) học cùng trường, chuyên đá cầu với nhau, rất thân thiết. Bác rủ bố lên chiến khu, bố không đi vì đẻ tám đứa con lận, bố là hiệu trưởng Hàng Than ngày đó và suốt ngày nói chuyện yêu nước với học sinh bị bọn Tây ghét lắm.

Chuyện này tôi không được kiểm chứng vì hai cụ đã mất. Nhưng chuyện anh đánh nhau với Nguyễn Cao Kỳ thì có. Họ học chung Trường Chu Văn An. Kỳ hay bắt nạt học sinh lớp dưới, bạn bè cử anh đến đánh nhau với Kỳ.

Sau này tướng Kỳ về thăm quê, vì ông ta thích nhạc tôi do Hà Trần hát bên Mỹ nên tôi có dịp hỏi ông. Tướng Kỳ chỉ cười cười bảo hồi đó mình khoái đánh nhau thật nhưng không nhớ có đụng Trần Hiếu không. Ông này to con lắm, lại giỏi quyền anh nữa.

Anh tôi không cao lắm nhưng cái lưng to bè giống mẹ, khỏe vô địch. Nhà hát mỗi lần chuyển đàn piano là phải đợi có anh, một mình một đầu thay sức bốn người.

Thần tượng của anh là anh hùng Samson nào đó. Ðại loại là một anh chàng có sức mạnh vô địch, vai u, thịt bắp kiểu phim hành động Mỹ bây giờ, chống lại bất công, bênh vực người nghèo, được người đẹp ngưỡng mộ đem lòng si mê đại loại vậy.

Cái hình anh vẽ Samson rất đẹp, choán nguyên bức tường cao 5m ngoài sân ngôi nhà cổ của chúng tôi ở phố Ngõ Gạch.

Bố đặt tên anh Trần Trung Hiếu, đứa con thứ hai trong nhà thế mà như số phận. Bố mất sớm, chỉ có anh gánh vác thay bố bên mẹ nuôi chín miệng ăn ngày tản cư, loạn lạc năm 1947.

Mẹ kể: Anh gánh hai thúng muối to đùng vượt qua bốt đồn Tây về được vùng tự do, bán đi mua gạo nuôi cả nhà.

Phố Ngõ Gạch ngày đó, các bà tiểu thương đói hàng, lại phải gọi thằng Hiếu con bà đốc học về Hải Phòng vùng tạm chiếm, xì xồ tiếng Tây để mua ximăng về cứu cả phố.

Vậy thôi, mà trong anh có một phần dũng cảm thì lại có thêm ba phần... ngốc. Cái thời ấy, thanh niên Hà thành trí thức đầy mình, quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh, ôm bom ba càng lao vào xe tăng Pháp dũng cảm là thế, mà khi thủ đô giải phóng xong cái lứa các anh đều ngốc giống nhau.

Chỉ biết ăn cơm nhà, vác tù và hàng tổng, cụ thể là vác đàn accordeon đi hát chùa khắp nơi. Cuộc sống gia đình rớt xuống tận đáy của đói nghèo, họ cũng chẳng biết làm gì cứu vãn. Họ không có khả năng tự nuôi sống mình cho đến tận bây giờ.

Suốt ngày các chàng trai của chế độ mới lang thang ngoài phố, ngoài các câu lạc bộ Thành đoàn, hát những bài ca lãng mạn Nga.

Anh Hiếu còn mắng tôi sao cứ đi kéo xe ba gác ngoài sông kiếm sống mà không tham gia thanh niên tình nguyện, lên xây dựng nông trường như bài hát Xô Viết: “Nông trường ơi, đắm say mênh mông trong lòng ta, lớn lên như bao nhiêu lời ca...”.

Nhà nghèo, mẹ muốn bán chè xanh trước cửa kiếm vài ba xu mua gạo, anh cũng không bằng lòng, sợ mất danh giá nghệ sĩ của nhân dân. Nghĩ lại thấy anh mình ba phần ngốc, chỉ một phần dũng cảm, còn lại là... cuồng tín.

May mà không nghe lời người anh hùng của cả nhà.

NSND Trần Hiếu cùng con gái và em trai nhạc sĩ Trần Tiến trên sân khấu đêm nhạc Như chờ từng giấc mơ. Ảnh: Jinn.

Người lãng mạn cuối cùng của thế kỷ mộng mơ

Trần Hiếu chẳng biết gì về cuộc sống xung quanh ngoài việc luyện thanh, dạy học và hát phục vụ nhân dân.

“Hiếu mặc quần thủng đít” là cái tên thời ấy bạn bè trêu anh. Trừ bộ quần áo diễn lúc nào cũng được giặt ủi phẳng phiu, một đôi giày diễn bóng lộn và cây đàn được lên dây chính xác, còn lại là cuộc sống rách rưới, bụi đời như người lính.

Công trường, nông trường, chiến trường, biên giới, hải đảo; sân khấu hợp tác xã, sân khấu trường đại học, sân khấu khắp ngũ châu lục địa đều có mặt Trần Hiếu. Anh đi hát cho chính sách ngoại giao của cụ Hồ. Hát cho nhân dân anh yêu quý với đồng lương đói rách.

Ai cũng yêu anh vì Chú voi con ở bản Ðôn, Anh quân bưu vui tính. Ðồng nghiệp phục anh vì khúc opera kinh điển Con quỷ Mefistofeles...

NSND Trần Hiếu. Ảnh: Nguyễn Bá Ngọc.

Chắc chắn lúc đó anh đã quên con gái Trần Thu Hà bé bỏng, giọng như mèo kêu ở nhà, mẹ mất sớm không ai dạy dỗ chăm sóc. Anh chỉ biết có hát. Hát có lẽ là hạnh phúc duy nhất của anh. Thế giới của anh là tiểu thuyết, phim ảnh và những giai điệu, lời ca đẹp. Ngoài ra không còn gì nữa. Mới đây thần chết suýt lôi anh đi, anh mới giật mình.

Samson khỏe như thế rồi cũng ngã bệnh, kiếm cầm không nổi. Ðồng lương ít ỏi, kể cả danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân (đến một cách muộn màng) cũng chẳng đỡ đần anh được gì trong những ngày khó nhọc. Số tiền cuối cùng còn lại trong sổ tiết kiệm, anh lo thuốc cứu vợ lâm bệnh nặng. Vợ mất là trắng tay.

Bây giờ anh mới chợt hiểu ngoài Tổ quốc, nhân dân và sự nghiệp âm nhạc cách mạng, anh còn có hai con, còn có mộ chị Huyền, mộ bố mẹ ngoài cánh đồng quê nhà. Còn có các em gái ruột thịt - “fan cuồng” của anh, tóc đã bạc trắng, bệnh tật đầy mình.

Còn có thằng em Trần Tiến xa cách mấy chục năm trời, vẫn trực bên giường bệnh anh. Giây phút yếu đuối nhất, cận kề cái chết, lần đầu tôi thấy anh khóc: “Tiến ơi, nhà giờ chỉ còn hai anh em”.

Bây giờ anh mới giật mình và chợt hiểu vào cái tuổi 80 với vài giọt nước mắt đắng cay muộn màng, chảy dài. Dù sao, cũng chẳng ai trách anh. Anh chẳng có lỗi gì ngoài việc trời bắt anh là kẻ lãng mạn cuối cùng của thế kỷ trước.

Anh vẫn còn trong trái tim nhiều triệu con người đi cùng đường với anh, thế kỷ mộng mơ ấy.

Nhân dân yêu anh vì anh ngốc, cả lứa các anh những nghệ sĩ hồn nhiên và ngốc, suốt đời chỉ có âm nhạc và một trái tim nhỏ nhoi, vắt hết giọt máu cuối cùng tặng nhân dân. Nhân dân đi theo quan tài của những người yêu họ.

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, ca sĩ Quý Dương, bạn anh và nhiều, nhiều người như thế. Những dòng người tiễn biệt dài vô tận như tiếng tơ lòng của các anh: day dứt, dai dẳng. Không nỡ chia lìa cõi thế gian đẹp đẽ này.

Anh vẫn là anh hùng Samson của cả nhà, là đứa con hiếu thảo của mẹ.

Là người trung với nước đúng như bố đặt tên anh: Trần Trung Hiếu, Nghệ sĩ nhân dân Trần Hiếu, anh tôi.